آفرینش انسان از خاک به چه معناست ؟

آفرینش انسان از خاک به چه معناست ؟ آفرینش مستقیم یا غیر مستقیم ؟
  
این مساله باید در دو مقطع مورد بررسی قرار گیرد : الف انسانهای کنونی و ب : انسان اولیه 

 اتفاقا قرآن کریم در هر دو مرحله آفرینش از خاک را مطرح می کند.

 در مورد انسان فعلی روشن است که منظور آفرینش غیر مستقیم است . زیرا انسان فعلی از نطفه به وجود می آید اما مواد تشکیل دهنده این نطفه و بدن او در آینده، همان خاک و موادی است که در زمین وجود دارد مانند : آهن، کلسیم، گوگرد، سدیم، کلر، و....

آیاتی مانند: 5/ حج :

«یَأَیُّهَا النَّاسُ إِن کُنتُمْ فىِ رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَة»[1]...

 به این قمست اشاره دارد.

ما در پایان به آیاتی دیگر در این زمینه اشاره می کنیم .

ولی در باره انسان اولیه اختلاف نظر وجود دارد و کلا سه فرض قابل تصور است:

1-   انسان اولیه حضرت آدم علیه السلام باشد و مستقیما از خاک خلق شده باشد

2-   حضرت آدم علیه السلام گر چه از جانب خدا انتخاب شد ولی اولین انسان نبود بلکه همزمان با او جوامع بشری دیگری هم بودند که اگر به عقب برگردیم آنها نیز از انسانهای دیگر و از گونه ها ی دیگر و در نهایت همه، از موجودات زنده تک سلولی که اولین هسته های حیات را شکل می دادند به وجود آمده اند و در حقیقت آن سلولها مستقیما از خاک خلق شده اند(طرفداران نظریه تکامل).

3-   حضرت آدم علیه السلام اولین انسان نباشد ولی انسان اولیه نیز از گونه های دیگر به وجود نیامده، بلکه خود مستقیما از خاک خلق شده است. (از آنجا که این فرض به نوعی به صورت اول باز می گردد و فقط در شخص آن اختلاف وجود دارد همچنین در ضمن بررسی فرض نخست تکلیف آن هم مشخص می شود، جداگانه مورد بررسی قرار نمی گیرد).

در باره آفرینش انسان، در قرآن کریم به سه دسته آیه بر می خوریم :

1-   آیاتی که قابل انطباق با نظریه تکامل است

2-   آیاتی که خلقت مستقیم را به ذهن متبادر می کند

3-   آیاتی که قابل انطباق با هر دو نظریه است[2]

ما ضمن ارائه فهرست کوتاهی از آیات مربوطه دو تا از آنها بررسی می کنیم

دسته اول:

1-   آیاتی که خلقت همه چیز را از آب می داند.[3]

2-   آیاتی که خلقت را به سه مرحله تقسیم می کند.[4]

الف: بعد از خلقت و قبل از شکل گیری انسان

ب: بعد از شکل گیری انسان و قبل از انتخاب آدم

ج: انتخاب آدم علیه السلام و امر کردن فرشتگان به سجده بر او

دسته دوم:

1-   آیاتی که خلقت همه انسانها را از نفس واحد می داند.[5]

2-   آنها که خلقت آدم علیه السلام را از خاک می داند .[6]

یکی از مهمترین آیاتی که طرفداران تکامل به آن استناد کرده اند، آیه 33/ آل عمران است( و البته می تواند در اثبات فرض سوم نیز به کار آید.)

 مجموعه نظرات دو طرف از نظرتان می گذرد:

 

گروه الف : قرآن می فرماید: خداوند آدم و نوح و آل عمران و آل ابراهیم را برگزید و بر جهانیان برتری داد.[7]

همانگونه که حضرت نوح و ... در بین جوامع انسانی زندگی می کرده و خداوند آنان را برگزید حضرت آدم نیز باید چنین باشد. یعنى در عصر و زمان او انسانهایى که نام" عالمین" (جهانیان) بر آنها گزارده شده، حتما وجود داشته‏اند و آدم برگزیده خدا از میان آنهاست‏ و این نشان مى‏دهد که آدم اولین انسان روى زمین نبوده است، بلکه قبل از او انسانهاى دیگرى بوده‏اند و امتیاز آدم همان جهش فکرى و معنوى او است که سبب برگزیده شدنش از افراد همسانش شد.

گروه ب: لزوما ( عالمین ) به معنای مردم یک عصر نیست تا اثبات کند در زمان حضرت آدم علیه السلام نیز عالمینی وجود داشته است بلکه می تواند مجموعه انسانها از اول تا آخر جهان شامل شود بنابر این معنای آیه این می شود که خدواند از میان همه انسانها ، حضرت آدم و ... را برگزید و بر دیگران برتری داد ؛ در نتیجه استدلال شما ناقص می ماند. [8]

آیه دیگری که به صورت روشن تری می تواند بر وجود فاصله زمانی بین اولین انسان و حضرت آدم  مورد استدلال قرار گیرد آیات 7 تا 9  سجده است که می فرماید:

.... و آفرینش انسان را از گل شروع کرد

سپس نسل او را از آبی پست قرار داد

سپس او را موزون ساخت و از روح خود در او دمید.[9] [10]

ضمیر (او) در آیه سوم اگر به نطفه (آبی پست) بر گردد که در آیه قبلش مطرح است ، از بحث خارج می شویم اما اگر به انسان برگردد اینگونه می نماید که انسان ابتدایی از گل آفریده شده سپس – طبق آیه دوم – به حدی رسیده که به تناسل می پرداخته و نسل خود را از طریق نطفه ( ماء مهین ) گسترش می داده و آنگاه پس از مدتی خداوند اندام او را موزون ساخت و از روح خود در او دمید. در نتیجه این ترتیب و فواصل زمانی که با کلمه «ثم : سپس» نیز بیان شده اثبات می کند بین آفرینش اولیه انسان و دمیده شدن روح الهی در او مدت زمانی گذشته که در این زمان انسان اولیه به توالد و تناسل می پرداخته .اگر این پذیرفته شود و اثبات شود که اولین انسان حضرت آدم علیه السلام نبوده سد بزرگی از مقابل طرفداران تکامل برداشته شده و یک قدم به اثبات نظریه خود نزدیک تر شده اند.[11] بجز اینکه در اینجا مشکلی وجود دارد که به ما اجازه نمی دهد این برداشت را داشته باشیم زیرا بر خلاف آیات که در این جا و یا جاهای دیگر دو پهلو هستند حضرت علی علیه السلام در خطبه اول نهج البلاغه جریان خلقت انسان اولیه را به گونه ای نقل می کند که اولا: با آدم علیه السلام یکی می شود؛ و ثانیا:  خلقت مستقیم را بیان می فرماید.. توجه کنید:

  « سپس خداوند بزرگ خاکی از قسمتهای گوناگون زمین، از قسمتهای سخت و نرم، شور و شیرین گرد آورد، آب بر آن افزود تا گلی خالص و آماده شد، و با افزودن رطوبت، چسبناک گردید، که از آن اندامی شایسته و عضوهایی جدا و به یکدیگر پیوسته آفرید. آنرا خشکانید تا محکم شد . خشکاندن را ادامه داد تا سخت شد؛ تا زمانی معین و سرانجامی مشخص. آنگاه از روحی که آفرید در آن دمید پس انسانی راست قامت شد[12]. دارای نیروی اندیشه که وی را به تلاش اندازد و دارای افکاری که در دیگر موجودات تصرف نماید؛ به انسان اعضاء و جوارحی بخشید که در خدمت او باشند و ابزاری عطا فرمود که آنها را در زندگی به کار گیرد، قدرت تشخیص به او داد تا حق و باطل را بشناسد و حواس چشایی و بویایی و وسیله تشخیص رنگها و اجناس مختلف در اختیار او قرار داد. انسان را مخلوطی از رنگهای گوناگون و چیزهایی همانند و سازگار و نیروهای متضاد و مزاجهای گوناگون؛ گرمی ، سردی ، تری ، و خشکی قرار داد سپس از فرشتگان خواست آنچه بر ذمه دارند ادا کنند و عهدی را که پذیرفته اند وفا کنند؛ اینگونه که بر آدم سجده کنند. و او را بزرگ شمارند و فرمود: « بر آدم سجده کنید ، پس فرشتگان همه سجده کردند جز شیطان »[13]

ظاهر این عبارات این است که همان موجودی که از گل خلق شد ، روح در او دمیده شده و انسانی راست قامت شد و همان انسان راست قامت، آدم علیه السلام است که فرشتگان موظف شدند بر او سجده کنند . پس تا اینجا نتیجه این است که اولا نسل بشر کنونی همگی به آدم و حوا ختم می شود و ثانیا او مستقیما از خاک آفریده شده و طبیعتا  همزمان او انسانهای دیگری وجود نداشته اند البته معنای خلقت مستقیم از خاک این نیست که مانند عصای حضرت موسی که یکدفعه تبدیل به اژدها می شد، اینجا هم خاکها دفعتا تبدیل به آدم شده بلکه مدت زمان مشخصی که خداوند اراده کرده بود بر او گذشته و به تدریج تحول یافته است همچنین اگر ادامه حدیث نبود می شد احتمال داد این مدت زمان مشخص فاصله بین انسان اولیه و حضرت آدم بوده ولی آنچه از عبارات حدیث بر می آید این است که مجموعه این تحولات روی یک نفر اتفاق افتاده است.

نتیجه اینکه در باره انسان اولیه پس از در نظر گرفتن دو احتمال و بررسی آیات مربوطه، ظاهر آیات و روایات خلقت مستقیم را مطرح می کنند.

 

به هر حال همانگونه که گفته شد این خلقت از خاک در مورد انسانهای بعد از آدم علیه السلام خلقت غیر مستقیم  است  چون گیاهان ذرات خاک را جذب کرده و سپس در غالب حبوبات و میوه ها و .... در بدن انسانها قرار می گیرد و سپس توسط دستگاهی که خداوند قرار داده است تبدیل به نطفه شده و در رحم تبدیل به انسان کامل می گردد و انسان جدید به وجود می آید . در ادامه نیز باز این خاک است که در قالب گوشت و سبزیجات و ... که می خورد رویش و رشد او را به عهده می گیرد تا به قدرت و استقامت کامل برسد .

اینک به چند آیه که به این مرحله اشاره دارد می پردازیم :

1- الکهف : 37 

قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلاً [14]

این آیه در گفتگویی مطرح شده است که در سوره کهف بین یک فرد با ایمان و کافر در گرفته است . فرد با ایمان به او می گوید:« آیا به کسی که تو را از خاک و سپس از نطفه آفرید و آنگاه تو را مردی با اندامی موزون قرار داد کافر شده ای »

این «تراب» به قرینه ای که در کنار نطفه و بزرگسالی آن فرد قرار گرفته ؛ همین خاکی مورد نظر است که از طریق نطفه منشا پیدایش او شده است و آیه به سه مرحله اصلی در زندگی او اشاره دارد . الف : مرحله خاک بودن  ب: مرحله  پیدایش اولین آثار حیات و ج: مرحله  رشد کامل

2- فاطر : 11

  وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْواجاً وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى‏ وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ فی‏ کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسیرٌ[15]

این آیه مراحل خلقت انسان را بیان می کند که مواد اولیه آن اول از خاک بود سپس تبدیل به نطفه شد و آنگاه این نطفه را به دو صورت زن و مرد پرورش داد تا زوج یکدیگر شوند.

3- غافر : 67

  هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ[16]

این آیه نیز کامل تر از آیه قبل مراحل خلقت انسان را توضیح می دهد که اول از خاک بود و سپس از نطفه شد آنگاه نطفه تبدیل به علقه شد و در پایان تغییر و تحولات درون رحم به صورت طفلی به دنیا آمد آنگاه پس از مدتی به رشد و کمال خود رسید و در پایان زندگی هم به صورت پیرمردی در آمد ...

گر چه ممکن است کسی احتمال دهد منظور از خاک در اینجا همان خاک اولیه است که نسل بشر به آن منتهی می شود ولی سیاق کلام و انسجام و مرتبط بودن اجزاء کلام به همدیگر اقتضاء می کند همه موارد یاد شده به یک برهه زمانی اشاره داشته باشند و آن مرحله انسان در رحم است که از نطفه ای شروع می شود که مواد تشکیل دهنده آن از خاک است . ( نه اینکه قسمتی از آیه به هزاران سال قبل اشاره داشته باشد و ادامه به انسانی که در این زمان خلق شده یا می شود. این مساله به خصوص در مورد دو آیه پایانی و با در نظر گرفتن خطاب :«کم » که بالفعل متوجه انسانهای کنونی می شود ، واضح تر است.)